Pomnikowe drzewa w zabytkowym parku przy zespole pałacowym w Wierzbnej.

Wierzbna to wieś położona w województwie dolnośląskim, w powiecie świdnickim, w gminie Żarów.

Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków Wierzbnej wpisane są:

♦ kościół par. pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, romański z pierwszej połowy XIII w. Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1283 r. Stylistycznie datowany jest na około 1230 rok. Przebudowany w końcu XVII wieku.

♦ zespół pałacowy w skład którego wchodzą:

⇒ pałac

⇒ park, z drugiej połowy XVII w., XIX w.

⇒ ogrodzenie – mur z bramą, z drugiej połowy XVII w.

⇒ folwark – teren, z 1870 r.

Romański kościół p.w. Wniebowzięcia NMP z 1230 r.

Kościół stanowi budowlę w stylu romańskim jednonawową, od zachodu przylegają do niej dwie wieże z zachowanymi romańskimi biforiami, zwieńczone barokowymi hełmami cebulastymi. Kościół został wzniesiony z bloków granitowych. Jest to jedna z najlepiej zachowanych budowli romańskich na Dolnym Śląsku.

W latach 1960-1962 odsłonięto przykryte tynkiem średniowieczne polichromie i freski z kilku okresów: późnoromańskie z II poł. XIII w., gotyckie z XV w. ze scenami Sądu Ostatecznego i późnogotyckie z I poł. XVI w., ich restaurację zakończono w 1969 roku. Kościół w 1357 r. stał się własnością zakonu cystersów z Kamieńca Ząbkowickiego, a w 1585 r. cystersów z Krzeszowa.

W latach 1729-30 cystersi krzeszowscy dobudowali do romańskiego kościoła od strony północnej nową, barokową nawę. Od tego czasu pierwotny romański kościół pełni funkcję kaplicy i empory organowej dla nowej, większej świątyni. Dobudowana bryła jest prosta i pozbawiona typowych dla architektury baroku dekoracji.

Jej wyposażenie stanowią elementy przeniesione z kościoła w Krzeszowie, w tym obraz Michaela Willmanna, w związku z którym kościół znajduje się na Szlaku Sakralnej Sztuki Barokowej im. Michaela Willmanna. Kościół był własnością cystersów z Krzeszowa aż do czasu likwidacji zakonu przez władze pruskie w 1810 roku.

Źródło: Wikipedia

Wierzbna była jednym z naszych punktów, podczas dwóch wycieczek z Markiem – gospodarzem bloga pomniki-przyrody.pl, które miały miejsce we wrześniu 2021 i marcu 2022 r. Poza obejrzeniem zabytków wsi, głównym celem były oczywiście pomnikowe drzewa.

Zanim weszliśmy na teren bardzo ciekawego parku krajobrazowego, obejrzeliśmy obiekty, które widać wokół kościoła.

Na uwagę zasługują między innym 2 krzyże pokutne, które – według informacji z polska-org.pl “zostały przeniesione na teren cmentarza przykościelnego przy kościele Wniebowzięcia NMP w Wierzbnej w grudniu 2014 roku. Jeden z nich stał dawniej przy skraju lasu przy drodze do Gołaszyc, a drugi przy polnej drodze do Kalna.“ To nie jedyne krzyże pokutne w Wierzbnej.

Park przy zespole pałacowym.

Jeżeli chodzi o pałac to jest to barokowy obiekt z drugiej połowy XVIII w., przebudowany pod koniec XIX w.; przeprowadzone w latach 1999–2000 badania archeologiczne wykazały, że w XIII w. w pobliżu kościoła stała murowana budowla. Mogła to być pierwotna rezydencja. Zniszczona została na przełomie XIII i XIV w. W pierwszej połowie XV w. niemal na tym samym miejscu powstała kolejna budowla.

W początkach XVI w. doszło do przebudowy obiektu. Po utworzeniu w 1683 r. dwór przebudowano na okazałą rezydencję. W wyniku dodania do starego dworu dwóch skrzydeł powstało założenie pałacowe o kształcie podkowy. Około 1893 r. nastąpiła przebudowa pałacu w celu nadania mu odpowiedniego dla epoki standardu mieszkalnego. Po zakończeniu II wojny światowej majątek i pałac zajęła Armia Czerwona. Budynek pałacowy został wtedy zdewastowany.

Po przejęciu dóbr podworskich przez PGR, pałac nie został zagospodarowany i w szybkim tempie niszczał. Od kompletnej ruiny uchroniła go decyzja o przekształceniu budowli na cele mieszkalne. W latach 60. XX wieku przeprowadzono pobieżny remont, w trakcie którego dokonano szeregu zmian w rozplanowaniu wnętrz.

Nie powstrzymało to procesu degradacji budowli, która na przełomie wieków była już tylko zamieszkałą ruiną. Zimą 2002 r. kompleks pałacowo-parkowy nabyła Fundacja Zamek Chudów. W krótkim czasie zabezpieczyła zespół pałacowy ogradzając jego obszar oraz uporządkowała park, który pozostał ogólnodostępny.

Źródło: Wikipedia

Wokół pałacowych zabudowań ciągnie się dawny park angielski o powierzchni 4.3 ha, wpisany do rejestru zabytków nr rej.: 716/WŁ z 17.02.1979r. z 2 poł. XVII, XIX w., z pozostałościami barokowej fontanny.

Na terenie przyklasztornym istniał otoczony wysokim murem dwutarasowy ogród warzywno-owocowy. Pełnił funkcje użytkowe i ozdobne. Dostarczał warzyw i owoców mieszkańcom przeoratu. Był też miejscem rekreacyjnym, na dolnym tarasie znajdował się wybudowany w pierwszej połowie XVIII w. dwukondygnacyjny pawilon mieszczący oranżerię. 

W ciepłych miesiącach rośliny południowe przenoszono z oranżerii na dolny taras. Przeorat zatrudniał ogrodnika, którego mieszkanie znajdowało się w północnej, nie zaadoptowanej na kościół części dawnego budynku klasztornego.

Źródło: polska-org.pl

Ruiny zabytków mają to do siebie, że zazwyczaj przyciągają uwagę, a jak można na nie spojrzeć do środka, chęć ich obejrzenia jeszcze bardziej wzrasta. Również mnie dopadła ta pokusa i na kilka chwil wszedłem obejrzeć ich wnętrze.

Ruiny da­wne­go ze­spo­łu kla­sztor­ne­go gó­ru­ją nad wsią i mi­mo da­le­ko po­su­nię­te­go roz­kła­du wciąż mo­gą ro­bić wra­że­nie. W sto­sun­ko­wo naj­lep­szym sta­nie znaj­du­je się XVII-wie­czny ba­ro­ko­wy pa­łac o­pac­ki, w któ­re­go wscho­dnim skrzy­dle u­kry­te są ka­mien­ne mu­ry śre­dnio­wiecz­nej wie­ży, za­cho­wa­ne do wy­so­koś­ci po­nad 9 me­trów.

Po prze­ję­ciu bu­dyn­ku przez Fun­da­cję Za­mek Chu­dów w ogra­ni­czo­nym za­kre­sie za­bez­pie­czo­no go przed dal­szą de­gra­da­cją: sko­twio­no ścia­ny, na­pra­wio­no ko­mi­ny o­raz dach. Sto­ją­cy w po­bli­żu pa­ła­cu dłu­gi gmach kla­sztor­ny to już nie­ste­ty kom­plet­na ru­ina.

Znacznie więcej na temat tego miejsca warto przeczytać ten wartościowy artykuł: https://www.zamkipolskie.com/wierzbna/wierzbna.html

Krzyże pokutne.

W grudniu zeszłego roku napisałem artykuł o soliterowym platanie i towarzyszącym mu krzyżu pokutnym w Skarszynie: http://server962300.nazwa.pl/platan-klonolistny-przy-krzyzu-pokutnym-w-skarszynie.html. W Wierzbnej jest podobnie, z tym, że mamy tu do czynienia aż z 5-ioma krzyżami pokutnymi.

Legenda głosi, że stanowią one pamiątkę po mordzie, jakiego dokonał pewien młody mężczyzna, który powróciwszy z wojny trzydziestoletniej zastał swą narzeczoną w objęciach innego. Gdy nadszedł dzień ślubu niewiernej, zaczaił się przy lokalnej drodze, gdzie podążać miał weselny orszak i we właściwej chwili rzucił się na idących i po kolei rozsiekał: pannę młodą, jej męża, świadków i rodziców. Łącznie siedem osób.

To oczywiście tylko tragiczna legenda. W rzeczywistości krzyże stanęły tutaj w XIX stuleciu, kiedy ktoś pozbierał je z pobliskich pól. Z początku było ich siedem. Jeden krzyż zaginął, drugi przeniesiono na jego pierwotne miejsce na rozwidlenie polnych dróg do Pankowa i Gołoszyc.

Źródło: polska-org.pl, ks-j.com.pl

Krzyże pokutne można dziś zobaczyć głównie na Dolnym Śląsku, w większości na zachód od Odry – jakby to ona stanowiła naturalna granicę ich stawiania. Ociosane ręcznie, niezgrabne piaskowe lub granitowe kamienie sięgają metra lub kilku metrów wysokości. Stoją przy drogach, skrzyżowaniach, spoczywają – wmurowane w kamienne ogrodzenia, domy czy schody. Przez wieki pozastawiane same sobie, dziś stanowią oficjalnie uznany zabytek kultury.

Źródło: pch24.pl

 Obecnie na terenie parku stoi 5 granitowych krzyży, które tworzą rząd długości 10 metrów. Według znalezionych w Internecie informacji, jest to największy na Dolnym Śląsku zespół 5 krzyży pokutnych. Co więcej – wszystkie krzyże stanowią unikalne w skali Europy zgrupowanie.

Źródło: fotopolska.eu, ks-j.com.pl

POMNIKI PRZYRODY OŻYWIONEJ

Pomniki przyrody ożywionej w parku – według aktualnego wykazu w Centralnym Rejestrze Form Ochrony Przyrody reprezentuje 6 drzew: 2 platany klonolistne, 1 dąb bezszypułkowy i 3 lipy drobnolistne. Niestety, żadne drzewo nie jest oznaczone tabliczką lub tablicą informacyjną. O ile platany i dąb można łatwo odnaleźć i zinwentaryzować, o tyle z lipami jest trudniej, ponieważ osobników o podobnych wymiarach rośnie więcej i są do siebie podobne. Zdjęcia drzew z mapy RDOŚ również niewiele ułatwiają prawidłowe oznaczenie pomnikowych lip.

(1) PLATAN KLONOLISTNY PRZY RUINACH

Przygodę z pomnikowymi drzewami w Wierzbnej rozpoczynam od platana klonolistnego, który rośnie na wzniesieniu terenu pomiędzy zabytkowym pałacem a położonymi na zachód ruinami w parku.

Drzewo oryginalnie wkomponowuje się w aurę klimatycznych ruin. Według informacji zawartych w CRFOP ( Platan_klonolistny_przy_ruinach ), obwód pierśnicowy pnia drzewa wynosi 446 cm, wysokość 17 metrów.

A więc jak na platana klonolistnego, osobnik ten jest jeszcze dość skromny gabarytowo. Podstawę pnia drzewa opanowały liczne owocniki grzybów pasożytniczych, w związku z czym należy przypuszczać, że wnętrze pomnikowego okazu jest przynajmniej częściowo wypróchniałe i rozłożone przez grzyby.

Pień drzewa jest bardzo krótki, przysadzisty i zgrubiały, charakterystyczny dla platanowych władców otwartych przestrzeni.

Sylwetka drzewa prezentuje się dostojnie z dalszej perspektywy, zwłaszcza, kiedy drzewo oglądamy od dołu. Korona regularna, kopulasta, mocno ugałęziona i ulistniona. Pomimo obecności grzyba platan jest żywotny i piękny.

Przy pniu drzewa odnajdziemy też warstwę cegieł i głazy. Nie wiem, czy to pozostałość po murku otaczającym budynki czy spontaniczne składowisko tych materiałów. 

Po obejrzeniu platana pomiędzy ruinami na wzgórzu, można zejść na dół i obejrzeć drugie pomnikowe drzewo tego gatunku.

(2) PLATAN KLONOLISTNY NA POLANIE

Drugi platan został posadzony na środku polany z misją rozsiewania piękna i majestatu swojego gatunku. Pełnego wdzięku i delikatności z jednej strony oraz mocarnej okazałości z drugiej strony.

Rośnie jako soliter i chociaż nie osiągnął jeszcze olbrzymich rozmiarów, nie sposób pominąć genialnego połączenia pnia, konarów i gałęzi pokrytych łaciatą korą, którą w lecie zasłania odświętny garnitur zielonych liści.

Drzewo błyszczy w promieniach Słońca, jest jak dendrologiczny zegar bijący gałęziami w centralnym punkcie parku. Jego pędy odliczają dzień i noc oraz pory roku.

Według danych zawartych w CRFOP ( Platan_klonolistny_na_polanie ), obwód pierśnicowy pnia drzewa wynosi 434 cm, wysokość okazu 24 metry.

Drzewo znajduje się w bardzo dobrej kondycji zdrowotnej i stanie technicznym. Notuje się na nim nieliczne, naturalne wyłamania niektórych gałęzi i konarów. Poza tym platan ten jest okazem witalności i wigoru.

Na tle najokazalszych krajowych, ale również dolnośląskich platanów jest przeciętny. Najgrubsze platany rosnące w Polsce, znacznie przekraczają 10 metrów obwodu pierśnicowego pnia. Jeżeli los będzie mu sprzyjał to w przyszłości ma szansę dołączyć do elity mocarzy.

Na to potrzebuje jednak czasu, zapewne jakieś 150-200 lat. Jego osobliwy atrybut to z pewnością obecność pięciu krzyży pokutnych, które jeszcze bardziej nie pozwalają przejść obojętnie obok tego miejsca.

Nad polaną góruje korona drzewa. Prawidłowo wykształcona, falująca licznymi konarami. Tak jak morze zachwyca głęboką błękitną barwą z ciągle gnanymi przez wiatr falami, tak gałęzie drzewa falują pod błękitem nieba.

Na jesieni liście zaczynają opadać. Są zdecydowanie większe od liści wielu innych gatunków drzew. Z czasem kurczą się, wysychają i nabierają szorstkiego brązu.

Drzewo to nazwałem platanem “pięciu krzyży”. Jest w tym, pozornie niemającym ze sobą nic wspólnego połączeniu jakaś magia i tajemnica.

(3) DĄB BEZSZYPUŁKOWY

Trzecim pomnikowym drzewem, które bez problemu możemy oznaczyć w parku jest dąb bezszypułkowy. Okaz rośnie w południowo-wschodniej części parku, chociaż w CRFOP podano, że w zachodniej.

Również tego osobnika możemy zaliczyć do drzew soliterowych, w związku z czym należy oczekiwać w jego budowie rozłożystości korony i krótkiego pnia.

I tak też wygląda to drzewo. Na wysokości około 7 metrów notuje się ubytek wgłębny w pniu, poza tym sam pień jest lekko pochylony w kierunku kamiennego muru, który otacza tę część parku.

Według CRFOP ( Dąb_bezszypułkowy ), obwód pierśnicowy pnia drzewa wynosi 377 cm, wysokość okazu 20 metrów.

Poza wskazanym ubytkiem, pomnikowe drzewo znajduje się w bardzo dobrym stanie zdrowotnym i technicznym. Silnie ugałęziona korona pokrywa się dużą ilością zdrowych, charakterystycznych liści z długimi ogonkami liściowymi.

(4) LIPA DROBNOLISTNA 377 CM

Następne trzy pomnikowe drzewa parku w Wierzbnej reprezentują lipy drobnolistne, które – pomimo stosunkowo niedużego terenu – są trudne do oznaczenia z uwagi na obecność w tym miejscu kilku innych lip, których gabaryty i wygląd są zbliżone do pomnikowych okazów. Poza tym podana lokalizacja pomnikowych lip nie jest do końca jasna.

Zdjęcie: geoserwis.gdos.gov.pl

Lipa oznaczona przeze mnie na mapie RDOŚ cyfrą (5) rośnie w południowo-zachodniej części parku, chociaż rejestr wskazuje jej ulokowanie w części południowo-wschodniej, powyżej pomnikowego dębu bezszypułkowego. Oględziny w terenie tego faktu nie potwierdzają. 

Nawet posiłkując się fotografiami, które odnajdziemy na mapach Geoserwisu GDOŚ, lipowa zagwozdka nie jest łatwa do rozwiązania. Lipa z prezentowanych fotografii najbardziej pasuje do lipy ze zdjęcia, ale czy to jest to drzewo? Tego na 100% nie potwierdzam.

Zakładając, że mamy do czynienia z właściwym drzewem, to według CRFOP ( Lipa_drobnolistna_377cm ), obwód pierśnicowy pnia drzewa wynosi 377 cm, wysokość okazu 30 metrów.

(5) LIPA DROBNOLISTNA 368 CM

Zdjęcie: geoserwis.gdos.gov.pl

Z dwiema ostatnimi pomnikowymi lipami mamy jeszcze więcej wątpliwości, ponieważ – według CRFOP, obie lipy rosną w południowej części parku i mają identyczne obwody pierśnicowe pni – po 368 cm.

Pewną wskazówką jest informacja o tym, że jedna z lip rośnie bliżej stawu. Na powyższych fotografiach widnieją dwie lipy, które rosną nieco dalej od stawu, a więc przypuszczalnie jedna z nich to ta pomnikowa oznaczona przeze mnie na mapie cyfrą (3). Tyle, że oba drzewa znajdują się po południowo-wschodniej części parku a nie południowo-zachodniej, na co wskazuje mapa…

Osobnik najbardziej przypominający drzewo z Geoserwisu GDOŚ to lipa widniejąca na powyższych fotografiach po lewej stronie ( Lipa_drobnolistna_368cm ). Również w tym przypadku mam wątpliwość, czy jest to właściwa pomnikowa lipa.

(6) LIPA DROBNOLISTNA 368 CM

Zdjęcie: geoserwis.gdos.gov.pl

Ostatnia pomnikowa lipa to ta, którą rejestr sytuuje najbliżej stawu. Jednak drzewo widniejące na fotografii Geoserwisu GDOŚ znacznie różni się od okazu, który rzeczywiście rośnie najbliżej stawu. 

Według danych zawartych w CRFOP ( Lipa_drobnolistna_368cm ), obwód pierśnicowy pnia drzew wynosi 368 cm, wysokość okazu 23 metry. To optycznie więcej w porównaniu do lipy z rejestrowego zdjęcia. Drzewo na mapie oznaczyłem cyfrą (4).

Nasz pomiar obwodu pierśnicowego pnia wskazał 380 cm, a więc jeszcze więcej, co z kolei pogłębiło wątpliwości związane z inwentaryzacją pomnikowych lip.

Opisywany przypadek pomnikowych drzew w Wierzbnej pokazuje, jak duże wątpliwości mogą powstać przy oznaczaniu i inwentaryzacji pomników przyrody ożywionej i to na bardzo łatwym przecież terenie, jeżeli drzewa w ogóle nie są oznaczone.

Niestety, gmina Żarów specjalizuje się w nieoznaczaniu pomnikowych drzew, każda wyprawa na jej teren w poszukiwaniu pomników przyrody to pytania, wątpliwości i “zgaduj zgadula”.

Wyjątkiem jest Parki Miejski w Żarowie, w którym chociaż część drzewo oznaczono stosownymi tabliczkami. W pozostałych miejscach na mapie gminy, przeważająca ilość pomnikowych drzew w ogóle nie jest oznaczona.

W krajobrazie parku w Wierzbnej poza lipami, platanami i dębem bezszypułkowym, warto też zwrócić uwagę na inne drzewa, zwłaszcza na dość okazałe klony jawory.

W głębi założenia pałacowego rosną inne, również warte uwagi lipy drobnolistne. Z tego miejsca możemy też podziwiać w całości zabytkowy kościół.

Na tym zakończyła się wycieczka po parku – w sumie niewielkim powierzchniowo, ale bardzo atrakcyjnym i klimatycznym. Jest to jedno z takich miejsc, do których zawsze warto powrócić.

P O D S U M O W A N I E

Wierzbna (woj. dolnośląskie, powiat świdnicki, gmina Żarów) to wieś w której możemy podziwiać unikatowy romański kościół p.w. Wniebowzięcia NMP z 1230 r. Jest to jedna z najlepiej zachowanych tego typu budowli romańskich na Dolnym Śląsku. W otoczeniu kościoła znajduje się rozległy zespół pałacowy, składający się z barokowego pałacu opata i budynku klasztoru tzw. długiego domu.

Wokół pałacowych zabudowań ciągnie się dawny park angielski o powierzchni 4.3 ha, wpisany do rejestru zabytków, w którym znajduje się aż 5 krzyży pokutnych, co stanowi jedyne, tak liczne zgrupowanie krzyży pokutnych na Dolnym Śląsku.

1) W parku 6 drzew objęto ochroną pomnikową, ale żadnego nie oznaczono stosowną tabliczką. Pierwszy pomnik przyrody to platan klonolistny, który rośnie na górce pomiędzy zabytkowymi ruinami. Obwód pierśnicowy pnia drzewa 446 cm, wysokość 17 metrów (dane wg CRFOP).

2) Drugie pomnikowe drzewo to również platan klonolistny, który rośnie w centralnej części przypałacowego parku o obwodzie pierśnicowym pnia 434 cm i wysokości 24 metrów (dane wg CRFOP). Tajemniczego i magicznego wymiaru nadają mu, znajdujące się w jego pobliżu krzyże pokutne.

3) Trzecie pomnikowe drzewo to nieco pochylony dąb bezszypułkowy o obwodzie pierśnicowym pnia 377 cm i wysokości 20 metrów (dane wg CRFOP). Drzewo rośnie po południowo-wschodniej stronie parku.

4) Najwięcej problemów sprawia prawidłowe zidentyfikowanie pomnikowych lip, ponieważ obok okazów pomnikowych rosną inne, których obwody pni i wysokości są bardzo podobne do tych pomnikowych. Pierwsza pomnikowa lipa o obwodzie pierśnicowym pnia 377 cm i wysokości 30 metrów rośnie w południowo-zachodniej części parku (dane wg CRFOP).

5) Druga pomnikowa lipa o obwodzie pierśnicowym pnia 368 cm i wysokości 22 metrów rośnie w południowo-wschodniej części parku (dane wg CRFOP). To prawdopodobnie lipa ze zdjęcia po lewej stronie.

6) Ostatnia pomnikowa lipa, której obwód pierśnicowy pnia również wynosi 368 cm, a wysokość 23 metry rośnie w południowej części parku, w pobliżu stawu (dane wg CRFOP). Niedokładne wskazanie pomnikowych lip na mapie oraz brak jakichkolwiek oznaczeń drzew w terenie powoduje, że autor wpisu nie daje pewności, że lipy ze zdjęć to rzeczywiście pomnikowe osobniki.

O pomnikach przyrody w Wierzbnej, zachęcam również do przeczytania artykułu Marka Łuszczyńskiego: http://www.pomniki-przyrody.pl/?p=4314